15.01.2003 

Үһүйээннэр

А Т А М А Й


Сэттэ көс туоралаах, көс кэриҥэ кэтиттээх Силээн диэн сир Туостаах үрэҕин кыйан, арыы ойуурдарынан аргыстаһан устата биллибэт уһун лээби төрдүгэр, Табалаах үрэҕэ Туостаахха түһэр сиригэр Атамай дьиэ туттан, бултаан-алтаан олорбута үһү. Кэргэн диэни кэпсэппэтэх, оҕону төрөппөтөх суос-соҕотоҕун хаалбыт бу сулумах киһи, дьонноох сиртэн тэйэн, арыый сааһырдаҕын ахсын күлүктээххэ көстүбэт туспа дьабыннаммыт.
Бултуура даҕаны муодалаах, киһиттэн туспа. Тайах аарыматын таба көрдөҕүнэ, олус эрэйдэнэ барбакка ох саанан ойоҕоско түһэрэн баран, оргууй сиэлэн эккирэтэр, киэһэ хараҥарыыта аппа сир хомураҕар дьөлө хаһан утуйан хаалара үһү. Сарсыарда туран бааһыттан ыарытыйан көһүйбүт тайаҕы батыйанан тайаан тыынын салгыыра уонна биир атаҕын иһин сыатын кытта сүгэн дьиэтигэр илдьэрэ үһү. Сороҕун бөрө сиэбэтин диэн ойуурга киллэрэн сонос соҕус тиити булгу тардан түһэрэн мутугун солоон баран, суон тиит аллараа мутугар туора быраҕан, төһүүлээн, чугастааҕы тииттэр суон мутуктарыгар уурталаан кэбиһэр эбит. Төһө даҕаны быһыйын, күүстээҕин иннигэр бэйэтин быһа түспэт, күүһүн-кыаҕын харыстаан сылдьара дэһэллэр. Атамай быһыйын, күүһүн дьон син билэннэр кэпсээн-сэһэн киэҥ сиргэ тарҕаммыт.
Биир сарсыарда туран өрүүр баҕалаах, уокка оттор маһын мастаан, үрэхтэн мууһун сүктэн үлэлэнэ сырыттаҕына арай билбэт киһитэ кэлбит.
-- Кэпсээниҥ.
-- Суох , эн тугу биллиҥ?
-- Миэхэ да суох.
Ол курдук аҕыйах тылынан бырахсан дьиэҕэ киирбиттэр. Кэлбит киһи олоҕор табыллыбакка Муома таастарын диэкиттэн Туостааҕы быһа түһэн кэлбитин кэпсээбит, манна тохтуу түһэр баҕалааҕын биллэрбит. Атамай иһигэр төһө да сөп диэбэтэр, сөбүлэһэн кэҕиҥнээбит. Кини кэнэн дууһата бу ичээн идэлээх киһи кини үрдүк аатыгар бэрт былдьаһа, күүс-уох күрэстэһэ кэлбитин сэрэйбэтэх. Ол курдук бииргэ бултаан кыһын чээрэтин бүтэрэллэрэ чугаһаабыт. Бастаан утаа киһитэ куруук куота сылдьарыттан Атамай кыһыйа санаан, кыаҕын-күүһүн дьэ көрдөрөн барбыт. Биирдэ Силээн Нэлэгэр диэн киэҥ сыһыыны хаба ортотунан кыыл таба үөрэ айаннаан, тыыннара буруо курдук субуллан испит. Дьон баар сэдибин билэн, кыыл табалар муҥ кыраайдарынан түһэллэр. "Эн бэтэрээ өттүгэр күөй, мин арҕаа өттүлэринэн быһыам", -- диэн Атамай тоҥуу хаары билиммэккэ туут хайыһарынан анньынан кэбиһэр. Киһитэ арыый бэтэрээ өттүнэн сүүрэн элэҥнэтэр, хайыһарын тайаҕа, барбах, хаары өрө бурҕачытан иһэр. Ол курдук күөс быстыҥа кыыл табалары илин-арҕаа эргиппэккэ, Нэлэгэр сыһыыта Ымсыы билиигэ киириитигэр, табаларын иннилэригэр түһүүлэригэр Атамай уруттаан киирэр. Тэппит атахтарын кубулуппакка тосхолоруттан туораабакка иһэр кыыл табалары ох саанан ытыалаан куһуйар. Ичээнэ арыый хойутаан ааһан иһэр табалары ойоҕосторуттан ытыалаан ыйылатар. Хаһы хаалларбыттарыттан, төһөнү охторбуттарыттан кимиэхэ төһөтө буоларын аахсыбакка ол күн соргулаахтык бултаабыттар. Онтон ыла Атамай киһитин баһыйара сырыы аайы биллэн барбыт. Саас буолан күн уотун сырдык толбонноро сылааһынан угуттаан, сир үрдүн маҥан хаара киһи хараҕа саатар сырдык сыдьаайдарынан күлүмүрдүү оонньуулларын саҕана Ичээн барара чугаһаабыт. Биир күн Хатыҥнаах таастарын анныгар буур тайах тыына, сарсыардааҥҥы дьыбарга бурҕачыйарын көрбүттэр. Эккирэттибит, ситиэхпит диэбэккэ иккиэн хайыһардарынан анньынан кэбиспиттэр. Хайа быарын таҥнары түһүү буолан айаннара олус түргэтээн сирилэтэн иһэн, Ичээн элбэхтик куоттарбыт хом санаатын иһигэр иитиэхтээн сылдьыбыт искэнэ тоҕо тэбэн иэстэһэргэ санаммыт. Атамай биир иҥнэйэн турар тиити аннынан ааһыытыгар Ичээн илэ-была тылы этэн, абааһытын-сатанатын барытын киллэрэн түүҥҥү түлүрбэхтии тирии кынаттана түспүт уонна Атамайы сиһин быһа тэбэн ааспыт. Хаарга төбөтүн оройунан баран үстэ-түөртэ эргийбит Атамай бүтэһик күүһүнэн өнүөхтээн өндөйө сатыы сырыттаҕына эргиллэн, илэтинэн кэлбит. Ону көрөн Атамай: "Айыы киһитэ диэбитим, атын күтүр атастаспыт эбиккин", -- диэбит. Ичээн бииргэ кыстаабыт киһитин кыаҕын-күүһүн быһан өлөр өлүү айаҕар быраҕан барыан баҕарбатах, кыыбаҕалаах кырбый санаата киһилии кэскиллээх толкуйугар баһыйтаран, Атамайы дьиэтигэр сүгэн илпит. Үс күн уотун аһата-аһата эмтээн-томтоон атаҕар туруоран баран биирдэ арахсыбыт. Ол баран иһэн Быраккый диэн сиргэ олорор оҕонньордоох-эмээхсиҥҥэ киирэн чэйдээн ааспыт. Онно: "Атамай диэн аатырдыахтарын аатырдыбыт киһилэрэ эбит, айыы киһитэ тэҥнэһиэ суох", -- диэбитэ үһү.


М О Х О О Р К О өлүүтэ......................................................................

Дьааҥы Табалааҕар Мохоорко диэн ааттаах чугас эргин тэҥнээҕэ суох күүстээх киһи олорбута диэн кэпсиирэ урут биһиги эбэбит. Мохоорко Дириҥ көлүйэҕэ олорон үс көстөөх Булгунньах диэн сиргэ баран бултуур эбит. Күүһүн-күдэҕин дьонтон кистэнэн сылдьар идэлээҕэ. Ону быһа быһа сибикилээн дьон уостарыгар хоннорбуттара. Биирдэ бултуур дьиэтин таһынан ааһан иһэр киһи Мохоорко ата далга аһыы турарын көрөн, хата дьиэтигэр баара эбит диэн иһирдьэ киирбитэ, дьиэ хайы-үйэ сойбут, көмүлүөк оһох чоҕун сылааһа киһи илиитигэр барбах биллэр эрэ эбит.
Сатыы чугас сырыттаҕа диэн сэрэйэ-сэрэйэ ол киһи таһырдьа тахсан көрбүтэ, киһи тобугунан халыҥнаах, сүөһү киирэр-тахсар хотонун халҕаныгар тэҥнээх көһөҥө муустар кыстана сыталлар эбит. Тэлгэһэҕэ ат сыарҕата да, тэрилэ да көстүбэт. Ат аһыы сылдьар сиригэр биир хаҥкычах ыҥыыр эрэ ыйанан турара үһү. Быһа холоотоххо уоннуу бууттаах муустары үс сүүсчэкэ хаамыы сиргэ таспытын көрөн, айанньыт Мохооркону биир сиртэн өндөтүүгэ бүтүн күүстээх киһи эбит диэн сылыктаабыт. Бэйэ төннөрбөр сылдьан ааһыам дии санаан салгыы айанныы турбут. Үс-түөрт хонугунан эргиллэн кэлиитэ Мохооркото суоҕун курдук суох. Тэлгэһэтин иһэ уруккутунан, уларыйбыта соччо биллибэт. Онтон айанньыт хараҕа дьиэ арҕаа ойоҕоһугар турар лаабыска хатаммыт. Ааспыт сырыыга иччитэх турар, соччо аанньа ахтыбатах лаабыһыгар арай буур тайах икки кэлин бууттара араарыллыбакка, синньигэс биилинэн быһа охсуллан, тириилэрэ сүлүллүбэккэ уһун тыраадыйбыт атахтарынан туора көрөн сыталлар эбит. Илин быһаҕаһа сүлүллэн күөстэнэргэ сөпкө холонон эттэнэн тоҥ тириинэн сабыллан сыталлар. Тайах олох дьиэ таһыгар бэйэтинэн кэлэн биэрбэтэх буолуохтаах, төһө ыраах сиртэн бүтүн тайах кэлин быһаҕаһын сүгэн кэлтэ буолуой диэн айанньыт бэркэ муодарҕаабыт. Илин өттүн даҕаны, итинник киһи, илии-атах араартарбакка дьиэтин таһыгар аҕалан астаабыта буолуо дии санаабыт.
Мохоорко сайын таайа оҕонньор отугар көмөлөһө Илин сыһыыга от кэбиһэ сылдьыспыт. От тардар макаар дэнэр үс сиэрдийэттэн тиэтэлинэн оҥоһуллубут тэрилин күөл хордолун хойуу бугулларын таһыгар быраҕан омурҕанныы барбыт. Орто баайыылаах киһи биэстэ таһаарбытын биир оҕус сыарҕатыгар холууллар. Уолаттар убайдарын күүһүн билгэлээри макаарыгар биир оҕус сыарҕатыттан ордук хордол бэттиэмэ отун өрөһөлүү ууран баран омурҕанныы тахсыбыттар. Мохоорко отууттан ону көрөн:
-- Бырааттарым барахсаттар аккыраҥ убайдарын аһынан макаарбын ууран биэрдигит дуо? -- дии тоһуйбут. Омурҕаннаан бүтэн отторугар барбыттар. Мохоорко макаарын өндөтөлөөн көрбүт, онтон эмискэ эргиллэн чохчойо түһээт макаарын быатын сүнньүгэр быраҕыытыгар, макаар уһун атахтара ортолорунан тосту ыстаммыттар. Мохоорко ону болҕойботох курдук иннин диэки дьүккүйбүт уонна кэбиһиллэ турар окко илдьэн отун тиэрэ быраҕан кэбиспит. От түстүү сылдар таайа оҕонньорго өрө хантайан туран: "Ити уолаттар мэниктии сылдьаннар, макаарбын алдьаттылар", -- диэн үҥсэргээбит уонна кыдаманы ылан оту дьөлө анньан илиитигэр бигии-бигии от кэбиһэн барбыт.
Биирдэ күһүн убаһа араарыытыгар биир атыыр үөрүн түөрт мастаах үүт далга киллэрэн тула кулахачыппыттар. Бэйэтин эмиэ балайда кыанарынан ааҕынар Суппуун Баһылай, бэрт сымса киһи ураҕаска хатыс быаны иилэн убаһалары маамыктааччы буолбут. Бугуһуйбут-үргүбүт сылгылар дал ортолоругар турар модьу-таҕа сэргэ тула булумахтаспыттар. Ол мучумааҥҥа Суппуун алҕас убаһа оннугар үөр атыырын суон моонньуттан маамыктаан ылбыт уонна өрө оргуйар бурҕаакка өйдөөн-дьүүллээн көрбөккө хатыс быатын сэргэҕэ эрийэ охсуутугар атыыр муҥ кыраайынан түһүнэн кэбиһэр. Түргэнин омунугар эргийэ сылдьан Суппуун бэйэтин сэргэҕэ кэлгийэн кэбиһэр. "Атыыр киһини өлөрөөрү гынна, түргэнник тохтото охсуҥ", -- диэн ким эрэ хаһыытаабытыгар Мохоорко бүтэйи үрдүнэн түһээт, атыыр таһыгар баар буола түспүт, аҥар илиитинэн хатыс быатын тутан эрэрэ баара да, атыыр төбөтүн оройунан баран түөрт атаҕа адаарыйбыт. Мохоорко атыыры эҥил баһыттан хам баттаан сытан: "Сэргэ быатын холкутатан, киһини босхолооҥ", -- диэн хаһыытаабыт. Ол эрэ кэнниттэн атыыр моонньун хам ылбыт быаны холкутатан өһүлэн кэбиспит. Өйдөөн көрбөккө да хаалбыт дьоннор Мохооркоттон: "Ити хайдах охтордуҥ?", -- диэн ыйыталаспыттарыгар: "Атахха тэппитим, быаҕа муомахтаммыт атыыры эһиги да тэппиккит буоллар охтуо этэ", -- диэбитэ үһү.
Мохоорко сааһын ортотугар тиийиитэ күһүн бастакы хаар түспүтүн кэннэ тайахтыы сылдьыбыт. Ол сылдьан арҕахха киирбэтэх эһэ сабыс-саҥа бэлиэтээбит тиитигэр кэтиллэ түспүт. Соруйан эбитэ эрэ, эбэтэр бэйэтэ даҕаны куругар иилинэ сылдьар чохороонун ылан эһэ бэлиэтээбит сирин үөһээ өттүнэн чап гыннарбытын өйдөөбөккө даҕаны хаалбыт. Өбүгэ үгэһин быһыытынан, тайҕа суруллубатах сокуонунан бу сиргэ үс хонон баран эргиллэн кэлиэхтээххин. Мохоорко үс хонугунан эргиллэн кэлбитэ эһэтэ кэлэн сытар эбит. Мохоорко чохороонун, быһаҕын сиргэ быраҕаттаабыт уонна мин бэлэммин диирдии туттубут. Эһэ киһи иннигэр кэлэн икки атаҕынан тура түспүт уонна Мохооркону охсон кууһуннарбыт. Мохоорко арыыйда хаҥас өттүн тоһуйан биэрбитигэр эһэтэ хаҥас саннын хомурҕаныгар сыһыары эпсэ охсубут. Мохоорко ыарыытын ситэ билбэккэ эрэ уҥа илиитинэн эһэни кулгаах тааска саайан өлөрөн кэбиспит. Ол кэнниттэн үс көстөөх сири сатыы хааман кэлэн балаҕанын таһыгар өйөммүтүнэн өлөн хаалбытын дьон булбуттара үһү.

Варвара ЭВЕРСТОВА.